Agresja i przemoc - jak zapobiegać?

Agresja towarzyszy ludziom od zawsze. Można śmiało powiedzieć że była, jest i będzie obecna w naszym życiu. Ściśle wiąże się z pojęciem przemocy i dość trudno jest nam czasem rozgraniczyć czy to co obserwujemy lub doświadczamy jest zachowaniem agresywnym czy może już przemocą.

Agresja - każda forma zachowania, której celem jest wyrządzenie szkody lub spowodowanie obrażeń innej żywej istocie, motywowanej do uniknięcia takiego potraktowania
(Baron i Richardson).

Przemoc - celowe użycie siły fizycznej, zagrażające lub rzeczywiste, przeciwko sobie, komuś innemu lub przeciwko grupie co powoduje lub jest prawdopodobne, że spowoduje zranienie, fizyczne uszkodzenie, śmierć, ból psychologiczny, zaburzenie rozwoju, deprawację
(wg WHO).

O ile celem agresji jest "zaszkodzenie ofierze" to celem przemocy jest "wywarcie pewnego wpływu" na ofiarę, aby zmusić ją do postępowania zgodnie z wolą agresora.

Różne są teorie mówiące o pochodzeniu agresji. Jedne opierają się na instynkcie, inne mówią o agresji jako reakcji na frustrację jeszcze inne tłumaczą agresję jako nabyty popęd lub jako nawyk będący wynikiem społecznego uczenia się. Trudno jednoznacznie wyjaśnić mechanizm powstawania tego zjawiska. Podobnie nie da się podać jednej przyczyny w odpowiedzi na pytanie - dlaczego ludzie są agresywni. Obrona przed zagrożeniem, walka o władzę, wyładowanie negatywnych emocji, reakcja na frustrację, badanie granic, ukryte pragnienie miłości i akceptacji to tylko niektóre argumenty, które mogą stanowić odpowiedź na nie. Gdy zapytamy dlaczego dzieci są agresywne, odpowiedzi będą podobne - bo chcą rozładować nagromadzone napięcie, bo dają komunikat - zwróć uwagę na moje problemy, bo kompensują nie zrealizowaną potrzebę bezpieczeństwa.

Dzieciństwo i młodość są okresami, kiedy to człowiek z najwyższym prawdopodobieństwem może stać się ofiarą, sprawcą lub świadkiem agresji i przemocy. Doświadczenia w tym zakresie nabywane są w domu, w miejscach spędzania wolnego czasu, szkole, świetlicy, klubie młodzieżowym itp. Dziecko może być ofiarą agresji i przemocy ze strony rodziców, opiekunów, nauczycieli, rówieśników, ale może być też sprawcą wobec nich. Także kiedy obserwuje przemoc między rodzicami, przemoc rodziców wobec rodzeństwa, kolegów względem siebie - przeżycia te mogą mieć istotny wpływ na jego późniejsze zachowanie. Powszechność przemocy w mediach, grach komputerowych jest również istotnym czynnikiem powodującym wzrost skłonności do stosowania agresji i przemocy.

Zdecydowanie więc największą rolę w kształtowaniu źródeł agresji u młodych ludzi ma najbliższe otoczenie. W przypadku środowiska rodzinnego znaczenie będą miały:

• chłodny stosunek głównego opiekuna do dziecka
• brak ciepła w relacjach z dzieckiem i brak zaangażowania w jego sprawy
• przyzwalająca postawa rodziców i brak jasno określonych granic wobec agresywnego
• zachowania dziecka w stosunku do kolegów, rodzeństwa, innych osób
• autokratyczna postawa wychowawcza jednego lub obojga rodziców
• stosowanie przemocy w domu
• rozbicie rodziny
• alkoholizm w rodzinie
• trudności materialne.

Ze strony środowiska rówieśniczego ważne będzie:

• naśladowanie modela, osoby ważnej
• rozmycie odpowiedzialności w grupie
• osłabiona kontrola uczuć i emocji - kłopoty w radzeniu sobie ze strachem, lękiem, poczuciem krzywdy lub winy
• brak reakcji ze strony dorosłych
• chęć zaimponowania
• niskie poczucie własnej wartości
• zażywanie środków psychoaktywnych
• destrukcyjny charakter grupy rówieśniczej.

Zarówno przemoc jak i agresja mają różne formy a repertuar zachowań przemocowych jest olbrzymi i sprawcy niejednokrotnie wykazują się wielką pomysłowością w tym zakresie. Możemy więc wyróżnić agresję:

• fizyczną
• psychiczną
• seksualną
• emocjonalną
• instrumentalną

oraz przemoc:

• skierowaną na samego siebie - autoagresja
• interpersonalną
• grupową
• bezpośrednią
• pośrednią
• fizyczną
• psychiczną
• jawną
• ukrytą.

Co można zatem a nawet trzeba zrobić, aby zapobiegać zachowaniom agresywnym i przemocy?

Działania prewencyjne muszą objąć swym zasięgiem wszystkich. Na poziomie indywidualnym zapobieganie to skupia się na dwóch aspektach. Pierwszy polega na promowaniu zdrowych postaw i zachowań u dzieci i młodzieży w celu ochrony ich przed byciem ofiarą przemocy lub agresorem. Natomiast drugi aspekt to dążenie do zmiany postaw i zachowań u tych osób, które już doświadczyły albo stosowały przemoc.

Prewencja na poziomie związków interpersonalnych koncentruje się na wpływie relacji ofiary i sprawcy na ludzi, z którymi te osoby pozostają w interakcji.

Na poziomie społeczności lokalnych występuje kilka celów w zakresie prewencji przeciwko przemocy, takich jak zwiększenie świadomości i wiedzy na temat przemocy, propagowanie akcji społecznych, określenie przyczyn przemocy w środowisku lokalnym oraz zapewnienie bazy organizacji oraz placówek pomocy i wsparcia dla ofiar.

Natomiast prewencja na poziomie całego społeczeństwa skupia się na czynnikach kulturowych, socjalnych oraz ekonomicznych i polega na doskonaleniu prawa oraz usprawnianiu wymiaru sprawiedliwości, na zmianach polityki, na wysiłkach zmierzających do zmiany norm kulturowych.

Wszystkim działaniom tak naprawdę przyświeca jeden cel - przerwanie przemocy oraz pomoc sprawcy w znalezieniu lepszych sposobów wyładowania energii, odreagowania napięć i zaspokojenia potrzeb.

Jako rodzice musimy dbać przede wszystkim o dobry kontakt z dzieckiem a tu niezmiernie ważne jest słuchanie tego co dziecko mówi oraz rozmowa z nim. Nawet w sytuacjach kryzysowych, trudnych musimy znaleźć chwilę i poświęcić ją wyłącznie dziecku. Należy wytłumaczyć, wysłuchać, wesprzeć aby podstawowe potrzeby - poczucia bezpieczeństwa, miłości zostały zaspokojone. Tylko takie działania pozwalają przypuszczać, że dziecko nie będzie odreagowywało w sposób agresywny na innych lub na sobie. Zbudowanie głębokiej więzi emocjonalnej z dzieckiem nie jest może zbyt łatwe ale pracujemy przecież na to latami i jest to praca "bardzo opłacalna". Drugim ważnym elementem jest reagowanie od samego początku na wszelkie niewłaściwe zachowania za strony dziecka względem rodzeństwa, bliskich, znajomych i obcych. Konieczne jest ustalenie jasnych reguł i ich konsekwentne przestrzeganie.

W przypadku wystąpienia agresji musimy zdecydowanie przerwać sytuację. Nie wolno nam jednak reagować gwałtownie, należy zachować spokój. Konieczne jest nabranie dystansu do sytuacji a nie kierowanie się "na gorąco" emocjami. Powinniśmy wysłuchać stron konfliktu bez zbędnego moralizowania, ustalić przyczynę jego wystąpienia. Ważne jest wspólne poszukiwanie sposobu rozwiązania konfliktu a nie narzucanie własnych gotowych rozwiązań. Należy się również upewnić czy agresor zrozumiał swoje negatywne zachowanie. W niektórych przypadkach wskazana będzie tu również kara jako czynnik wychowawczy (np. poniesienie kosztów spowodowanych celowa agresją, dodatkowe zadania zmierzające do pozytywnego "wykazania się").

TRAKTUJ INNYCH LUDZI TAK JAK SAM CHCIAŁBYŚ BYĆ TRAKTOWANY - niech te słowa przyświecają nam rodzicom w codziennym obcowaniu z drugim człowiekiem i niech będą wskazówką do właściwego postępowania naszym dzieciom.

Bibliografia:
Brzezińska Anna, Hornowska Elżbieta: "Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy", Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2007.
Krahe Barbara: "Agresja", GWP, Gdańsk 2006.
Materiały szkoleniowe "Narkotykom i przemocy mówimy "STOP", Białystok 2008.